LETRA E NËNTË nga Friedrich Schiller, mbi edukimin estetik të njeriut përmes artit dhe shpirtit krijues

… Arti, ashtu si shkenca, është i çliruar nga gjithçka që është pozitive dhe nga gjithçka konvencionale në natyrën njerëzore; madje, që të dyja, janë po njëlloj të pavaruara nga vullneti arbitrar i njeriut. Ligjëvënësi politik mund ta bllokojë zonën e saj, por nuk mund të sundojë aty brenda. Ai mund ta syrgjynosë mikun e së vërtetës, por e vërteta qëndron këtu; ai mund ta poshtërojë artistin, por nuk mund ta shtrembërojë artin. E pa dyshim, nuk ka asgjë më të zakonshme se sa të shohësh shkencën dhe artin t’i shërbejnë shpirtit të shekullit dhe shijen krijuese të marrë ligjin e vet prej shijes gjykuese.
Aty ku karakteri bëhet i prerë dhe ashpërson vetveten, aty ne shohim që shkenca i ruan kufijtë e saj rreptësisht dhe se arti i vë rregullit zinxhirë të rëndë; aty ku karakteri plogështohet dhe prishet, aty shkenca do të synojë të pëlqejë dhe arti të argëtohet. Për shekuj të tërë filozofët tregohen të shkathët si artistët, për të zhytur poshtë në thellësitë e njerëzimit të zakonshëm realitetin dhe bukurinë; ato fundosen brenda tyre, por dalin përsëri lart dhe fitimtarë me forcën jetësore të pashkatërrueshme që i karakterizon.
Artisti është pikërisht biri i kohës së vet, por është keq për të, nëse ai njëkohësisht është edhe dishepull apo i përkëdheluri i saj. Një hyjni mirëbërëse e shkëput foshnjën brenda kohëve nga gjiri i nënës së saj, e ushqen atë me qumësht të një moshe më të mirë dhe e lë të piqet derisa të arrijë moshën madhore nën qiellin e largët grek. Pastaj, kur të jetë bërë burrë, e rikthen në shekullin e vet me një fytyrë krej të huaj për të; por jo që ta gëzojë këtë shekull me pamjen e vet, por që i tmerrshëm, si i biri i Agamemnonit, ta pastrojë atë. Megjithatë, sido që të jetë, ai lëndën do ta marrë nga e tashmja, ndërsa formën do ta huazojë nga një kohë më fisnike, madje përtej të gjitha epokave, prej unitetit të saj absolut, thelbësor e të pandryshueshëm. Në të, prej eterit të pastër të natyrës së hyjnores rrjedh burimi i bukurisë, i pamolepsur nga degjenerimi i brezave dhe epokave, që rrokullisen thellësive të turbullta të vorbullave të saj. Fantazia, mund ta çnderojë, ashtu siç edhe mund ta fisnikërojë këtë lëndë, por gjithësesi forma e vet e dlirë ka për t’i shpëtuar gjithmonë kapriçiove të imagjinatës. Romaku i shekullit të parë i ishte përgjunjur perandorit të vet, përpara se statujat e perëndive të ngriheshin në këmbë; tempujt ishin të shenjtë për syrin, atëherë kur perënditë i shërbenin prej kohësh të qeshurave dhe arkitekturat fisnike të pallateve, që mbulonin si mburojë bëmat e turpshme të një Neroni e Commodus-i, ishin një protestë e hapur kundra tyre.
Njerëzimi e humbi dinjitetin e vet, por arti e ka shpëtuar dhe ruajtur atë në ato mermere të skalitur në mënyrë aq kuptimplote; e vërteta vazhdon të jetojë ende brenda iluzionit, por nga ky model, më vonë mund të prodhohet sërish prototipi i saj. Ashtu si arti fisnik jetoi më gjatë se natyra fisnike, po ashtu ai ia kalon asaj edhe në gjininë frymëzuese, që formon dhe zgjon vazhdimisht shpirtra. Përpara se e vërteta dritën e saj ngadhënjyese ta depërtojë në thellësitë e zemrës, poezia arrin t’ia kapë këto rreze, duke bërë që dhe majat e njerëzimit të shkëlqejnë nga një dritë lëbyrëse, teksa nata e zymtë dhe ende e lagësht qëndron si e varur nëpër lugina.
Por si e ruan veten artisti nga degjenerimet e kohës së tij, që e rrethojnë nga të gjitha anët? Le ta lëmë atë t’i ngrejë sytë drejt dinjitetit të vet, dhe drejt ligjit; le ta lëmë të mos i përkulë ato ndaj fatit dhe nevojës. Po njësoj, le ta lëmë të lirohet menjëherë nga puna e zbrazët, e cila dëshiron ta stampojë gjurmën e vet në një moment të shkurtër e fluturak, dhe të çlirohet prej ëndërrave të një entuziazmi të padurueshëm, i cili përdor masën e absolutes kundrejt produkteve të pavlerë të kohës; pra, le ta lëmë artistin të braktisë realen për të gjykueshmen, sepse kjo është pikërisht fusha e tij, në mënyrë që të orvatet t’i japë kështu udhë lindjes së një ideali që unifikon të mundshmen dhe të domosdoshmen. Më pas, le ta lëmë atë të stampojë iluzionin dhe të vërtetën me shëmbëlltyrën e një ideali të tillë; le ta lëmë ta ushtrojë atë si në lojën e imagjinatës ashtu në veprimet e tij më serioze, shkurt, në të gjitha format e tij ndjesore dhe shpirtërore, për ta lejuar së fundi ta projektojë qetësisht veprën e vet kah një kohe të pakufi.
Por jo çdonjërit, të cilit i ndriçon në shpirt ky ideal, iu dha e njëjta qetësi prej gjenisë së tij krijuese – bashkë me atë temperament të madh e të durueshëm – aq fort të nevojshëm për të skalitur mbresat e një ideali mbi mermerin e flashkët dhe memec e për t’ia besuar atë duarve besëplote të kohës. Mirëpo ky instinkt hyjnor dhe kjo forcë krijuese, shumë e zjarrtë për të ndjekur këtë udhëtim të shpeshherë e hedh menjëherë dhe në mënyrë të drejtpërdrejtë mbi të tashmen, mbi jetën aktive, duke u orvatur të transformojë lëndën e paformë të botës morale. Kjo fatkeqësi e vëllerërve të tij, madje e tërë species njerëzore, i flet me zë të lartë zemrës së njerëzve që ndjejnë, e poshtërimi i tyre ngjan akoma dhe më i ulët; entuziazmi ndizet dhe dëshira përvëluese, në një shpirt të mbarsur me forcë dhe zjarr, shkon me padurim drejt akteve dhe veprimit. Por, a e ka kqyrur vallë ky inovator vetveten, për të parë nëse këto parregullsi në botën morale fyejnë arsyen apo lëndojnë jo më pak sedrën e tij? Nëse nuk arrin dot ta përcaktojë menjëherë një gjë të tillë, atëherë atë do ta njohë tek impulsiviteti me të cilin ai ndjek një qëllim apo një efekt të caktuar. Instinkti i pastër moral drejtohet kah së domosdoshmes, për atë nuk ekziston kohë, e ardhmja bëhet e tashme, porsa duhet të krijohet patjetër nga e tashmja. Para një arsyeje pa kufij drejtimi është njëkohësisht përfundim dhe rruga përshkrohet sapo zgjidhet. paqtë, veten
Kësisoj, një miku të ri të së vërtetës dhe bukurisë, i cili dëshiron të dijë prej meje, pavarësisht qëndresës që vë përballë koha, se si duhet ta kënaqë zjarrminë fisnike të zemrës së vet, unë do t’i përgjigjesha: Drejtoje botën tek e cila vepron kah asaj ç’ka është më e mira, sepse vetëm kështu rrjedha e paqtë e kohës do të sjellë rezultate. E këtë drejtim asaj do arrish t’ia japësh, vetëm atëherë kur duke mësuar, do mundësh t’ia ngresh mendimet në shkallën e së domosdoshmes dhe së përjetshmes; pra, nëse me veprimet ose krijimet e tua, do ta shndërrosh të domosdoshmen dhe të përjetshmen në objekt të instinkteve të tua. Ndërtesa e marrëzisë dhe e arbitraritetit do të bjerë, ajo duhet të bjerë, tashmë ajo ka rënë, porsa ti të jesh i sigurtë që ajo po anohet; Gjithësesi, është e rëndësishme që ajo të anohet jo vetëm te njeriu nga jashtë, por edhe brenda tij. Në heshtjen e turpshme të karakterit edukohet e vërteta ngadhënjyese, ajo del jashtë teje nëpërmjet bukurisë, duke mos qenë vetëm mendimi shërbenjësi i saj, por edhe ndjenja në rrokjen e mrekullueshme të pamjes së saj. E me qëllim që të mos ndodhë ta marrësh modelin prej realitetit të jashtëm, të cilin më pas lipset ta pajisësh përsëri, mos guxo të futesh në shoqërinë e tij të dyshimtë, derisa zemrës tënde t’i keshë siguruar një shpurë ideale. Jeto me shekullin tënd, por mos ji krijesa e tij, ndihmoji bashkëkohësit e tu, por vetëm për atë që kanë nevojë, jo për atë që lavdërojnë. Pa ndarë fajet, ndaj dënimin e tyre me një nënshtrim fisnik dhe përkulu me liri zgjedhës që ata e mbartin dhimbshëm pa ditur në i’u duhet apo jo ta mbajnë. Nëpërmjet guximit këmbëngulës, me të cilin t’i përbuz fatin e tyre të mirë, do t’ju vërtetosh se nuk është rruga e burrëcakërisë ajo që të bën t’i nënshtrohesh vuajtjes së tyre. Merre me mend, se si mund të jenë, nëse do të arrish të ndikosh mbi to, por merre me mend, se si janë, nëse ti do të përpiqesh të veprosh për to. Kërko t’ua miratosh vuajtjen nëpërmjet dinjitetit, por fatin llogaritua sipas jovlerës së tyre; kështu fisnikëria jote, nga njera anë do të zgjojë edhe tek ata fisnikëri, kurse nga ana tjetër, qëllimi yt nuk do të reduktohet aspak në hiç për shkak të padenjësisë së tyre. Serioziteti i parimeve të tua do t’i përzërë ata prej teje, por brenda lojës së tyre ata do të vazhdojnë t’i durojnë të tilla parime. E kjo sepse shija është më e dlirë se zemra e tyre, e është pikërisht nëpërmjet shijes që lipset të rroken këto ikanake të dyshimta. Më kot ti do t’ua sulmosh maksimat, më kot do t’ua mallkosh bëmat; Gjithësesi, ti mund të mund të provosh dorën tënde krijuese mbi përtacinë e tyre. Dëboua nga argëtimet arbitraritetin, mendjelehtësinë, ashpërsinë, se në këtë mënyrë e pa e vënë re, do t’i largosh edhe nga veprimet, madje më në fund edhe nga pikëpamjet e tyre. Kudo ku t’i gjesh, rrethoji me forma fisnike, të mëdha, të pafajshme; shumëfishoji rreth e rrotull tyre simbolet e përsosmërisë, derisa pamja e jashtme t’u triumfojë mbi realitetin dhe arti mbi natyrën.

Përgatiti: Albert Vataj