Gravura e dytë për Butrintin ka një histori më të gjatë. U rikrijua në disa variante. Në vitin 1529 u gdhend për t’u printuar me ngjyra dhe u shtyp në disa kopje. Më pas u riprodhua në një inkunabul të po atij viti. Ndërsa një vit më vonë, më 1530, me imazhin e kësaj gravure u rikrijua një nga veprat më të bukura të asaj kohe. Nga një artist i panjohur, i quajtur Mjeshtër i Eneidës (Aeneid Master/ Maître de l’Énéide), piktura u realizua në një pllakë porcelani. Në kartelën e veprës shkruhet se “është porcelan Limoges”, i njohur në Francë për ngjyrën e tij të bardhë, me shkëlqim rrëzëllues që u jep më shumë dritë ngjyrave. Në atë kohë prodhimi i këtij porcelani (Limoges) ka qenë nën mbrojtjen e kontit D’Artois, vëllait të Luigjit XVI, më pas u ble nga vetë mbreti. Kështu, krahas vlerave artistike, piktura me imazhin e Butrintit bëhet akoma më e çmuar edhe për teknikën e veçantë të pikturimit. Kjo vepër e rrallë tani ruhet në një prej muzeve më të njohur dhe më të rëndësishëm në botë. Prej shumë e shumë vitesh vazhdon të qëndrojë e ekspozuar në Departamentin e Arteve Dekorative të Muzeut të Luvrit në Paris (Galeria Richelieu, kati i parë, dhoma 15, kasa 4).

Enea dhe Heleni në Butrint, pikturuar në porcelan Limoges, Muzeu i Luvrit, Paris

Takimi i Eneas me Andromakën në Butrint jepet me një pamje krejt tjetër nga piktori i njohur Wenzel Hollar (1607-1677). Personazhet e ngjarjes aty paraqiten të ndara në tri grupime. Në plan të parë, të vendosur përballë njëri-tjetrit, duken Andromaka dhe Enea me shoqëruesit e tyre. Pas dy grupimeve të para, katër personazhe të tjera vështrojnë me kureshtje takimin e papritur. Ndërsa në sfond, midis kurorës së pemëve të larta që ravijëzohen deri në pjesën e sipërme të kuadrit në formatin vertikal, duket kalaja e Butrintit, që ngjason me hyrjen e kështjellës së Trojës, si për të ilustruar vargun e Virgjilit “para meje u shfaq Troja në miniaturë”. Gravura Enea che incontra Andromaca a Butrinto u realizua nga Hollar në vitin 1654, disa vjet pasi u largua nga Strasburgu dhe Praga dhe u vendos përfundimisht në Angli. Tani ruhet në Muzeun Britanik në Londër. E kësaj periudhe është edhe grafika e një autori anonim kushtuar arritjes së Eneas në Butrint, i mirëpritur nga mbreti Helenus (Aeneas, arriving at Butrint, is greeted by King Helenus). Aty paraqitet çasti kur ai sapo ka zbritur nga anija dhe takohet me Helenin. Në përmasat horizontale të veprës shihet anija e sapoankoruar në port, ndërsa pas figurave të planit të parë ngrihet kështjella e Butrintit.

Tabloja më e bukur që është krijuar deri tani për takimin e Eneas me Andromakën në Butrint i takon piktorit skocez Colin Morison (1732-1810). Aty pasqyrohet e njëjta ngjarje e rrëfyer nga Virgjili tek Eneida. Pas largimit të detyruar nga Troja, Enea me pasuesit e tij arrijnë në qytetin kodrinor të Butrintit (Buthrotum), ku takohen me Helenin, burrin e Andromakës (ish-gruaja e Hektorit). Në tablo pasqyrohet çasti kur, siç shkruan poeti latin, pasi “lundruam anës brigjeve të Epirit e mbërritëm/ Në limanin e Kaonisë dhe hymë në qytetin e lartë të Butrintit.”¹ Në Butrint Enea gjeti Andromakën dhe Helenin. Andromaka mallëngjehet nga takimi i papritur, trembet se mos është vegim dhe mbështetet e përhumbur. Ky është çasti i pikturuar.

Wenzel Hollar, Enea takon Andromakën në Butrint, 1654, British Museum, Londër

Këtë ngjarje nga historia e lashtë e ka rikujtuar edhe piktori tjetër skocez Hugh William Williams (1773-1829), kur skiconte malet e larta të bregdetit të Shqipërisë së Jugut në vitin 1819. Në albumin Udhëtime në Itali, Greqi dhe ishujt jonianë (Travels in Italy, Greece and Ionian Islands, Edinburgh, 1820) gravurat me temë shqiptare i ka shoqëruar me vargje të poetëve grekë e latinë. Pranë imazhit që paraqet Malet Akrokeraune (Malet e Vetëtimave), shtegun nga kaloi Enea gjatë udhëtimit për në Itali, Williams ka rishkruar vargjet e Virgjilit: “Pranë shkëmbinjve të Keraunias vazhduam udhëtimin tonë/ Rruga më e shkurtër për në bregdetin italian.” Ndërsa gravurën që e realizoi sipas vizatimit nga bordi i anijes duke lundruar pranë maleve të larta, e shoqëron me tetë vargje nga Pjesa III e Eneidës, ku përshkruhet sesi Enea bashkë me luftëtarët që e shoqëronin, u ndalën për të pushuar në Butrint:“Dhe tani rremtarët të thirrur nga bregu i detit/ Radhiten përgjatë kuvertës, e rrahin rremat njëherit/ Mbretërinë e princit të mashtrimit kalojnë/ Duke rrëshqitur shpejt mbi ujë, e ishullin e Ulisit mallkojnë/ Shpejt shquajnë kokën me kësulë resh të Leukatit/ Dhe shkëmbin e frikshëm t’Apollonit-lemerin’ e detarit/ Pastaj, përshëndesim bregun epirot e, duke lundruar aty pranë në qetësi/ Pushojmë më në fund në portin e shumëpritur Buthrot në Kaoni.”²

Të dy piktorët na kanë dhënë imazhe të ndryshme artistike, përputhur vargjeve të poemës së njohur të Virgjilit, ku përmenden edhe trojet shqiptare në kohët antike. Në vitin 1680, teksa pikturonte këtë vepër, Morison ishte duke mësuar në studion e piktorit Raphael Mengs. Pikërisht atë vit mjeshtri Mengs, me porosi të Aleksandër Albanit, po pikturonte afreskun Alegoria e Parnasit për vilën-muze në Romë. Në atë kohë pranë Vilës Albani punonte arkeologu dhe historiani i njohur i artit Johann Winckelmann (1717-1768). Kështu, në Romën e Virgjilit të Eneidës, për Morison-in atmosfera më e përshtatshme për të pikturuar Enean dhe Andromakën në Butrint u krijua pikërisht pranë Vilës Albani, themeluar nga Aleksandër Albani, në një mjedis ku kishte më shumë banorë me origjinë shqiptare. Tani imazhi me ngjarjen e ndodhur në Butrint, i pikturuar në Romë, nga artisti skocez, ruhet në një nga galeritë më të njohura të botës, në Tate Gallery të Londrës.

Luigi Basiletti, Takimi i Eneas me Andromakën në Butrint, 1811, Pinakoteka Tosio Martinengo, Brechia

Me të njëjtën temë është edhe tabloja e piktorit Luigi Basiletti (1780-1860), e realizuar në vitin 1811. Një peizazh me figura e subjekt nga antikiteti e sjell fantazinë e piktorit italian në viset e Jugut të Shqipërisë. I frymëzuar nga përshkrimi që Virgjili i ka bërë takimit të Eneas me Andromakën në Butrint, Basiletti ka krijuar një tablo që të emocionon më së shumti me bukurinë e peizazhit. Atmosfera e veçantë në prag mbrëmjeje, ku rrezet e diellit në perëndim sikur luajnë e sajojnë nuanca të arta midis pemëve, figurave, ndërtesave antike në sfond apo reve të bardha në qiell, pikërisht kjo të tërheq më shumë sesa subjekti i vetë tablosë. Ndryshe nga pikturat apo gravurat e mësipërme me të njëjtin motiv ku autorët kanë vënë në plan të parë, madje në qendër të telajos, takimin e Andromakës me Enean, te Basiletti shohim të kundërtën. Në pikturë tanimë vërehet një përfytyrim më i plotë i peizazhit të Butrintit nga kohët antike. Në plan të parë duket parku i gjelbëruar, kurse në sfond spikatin kështjella dhe ndërtesat e tjera të qytetit buzë ujërave. Peizazhi me figura Enea dhe Andromaka në Butrint ruhet në pinakotekën Tosio Martinengo në Brescia të Italisë. Vlerësohet si një nga pikturat më të çmuara të atij koleksioni, ku bëjnë pjesë vepra nga artistët e njohur Raffaello, Hayez, Moretto etj.

PEIZAZHE DHE TABLO NË KOHË TË NDRYSHME

Në të njëjtin vit kur Williams vizatonte në bregdetin e Jugut shqiptar duke kujtuar kohën e udhëtimit të Eneas nga Butrinti, Louis Dupré (1789-1837) pikturoi tablonë Ali Pasha në liqenin e Butrintit. Në sfond, pas figurave që lundrojnë me varkë, pasqyrohen pemët e larta në kodrën buzë liqenit. Ndërsa prej autorit tjetër francez Joseph d’Estourmel (1783-1852), midis dhjetëra ilustrimeve që i botoi në Ditarin nga një udhëtim në Lindje (Journal d’un voyage en Orient, Paris, 1844), krijimi më i bukur sjell një pamje nga Butrinti i hershëm (Buthrotum, Cote de l’Epire,1844).

Në Departamentin e Arteve Grafike të Muzeut të Luvrit, në Paris, gjendet tabloja Butrinto, acropolo e piktorit francez Dominique Papety (1815-1849), e pikturuar në vitin 1846. Gjatë kohës që qëndroi në Janinë, Papety vizatoi edhe brendësinë e dhomës ku u vra Ali pashë Tepelena (Chambre où fut tué Ali Pacha). Përmes skicave të shumta që gjenden në bllokun e tij të vizatimeve, krijohet më i qartë përfytyrimi i udhëtimeve të piktorit të ri francez nëpër rrethinat shqiptare të Jugut, teksa qëndronte i ulur midis rrënojave të Butrintit për të pikturuar imazhe nga qyteti antik, apo veshje dhe ornamente tradicionale të banorëve që kalonin pranë tij.

Shtatë vjet më pas, më 1853, piktori i njohur Henry Cook (1819-1890), i befasuar nga madhështia e maleve hijerënda të Shqipërisë, ka shkruar se ato duken po aq madhështore edhe nga ishulli i Korfuzit. Kur erdhi në Butrint, realizoi një tablo që e pasqyron më të plotë peizazhin dhe jetën shqiptare në mesin e shekullit XIX. Litografia Butrint 1853, ku duken një grup shqiptarësh me veshje tradicionale në plan të parë, ndërtimet në breg të liqenit dhe malet e larta në sfond, para se të botohej në librin me imazhe nga ishujt jonianë, Greqia dhe Konstadinopuli (Ionian Islands, Greece and Constantinople, London, 1853), u riprodhua në fletë të veçanta, në përmasa më të mëdha. Printime të asaj kohe janë paraqitur së fundmi nëpër ankandet e veprave të artit, ndërkohë që pjesa tjetër e tyre ruhet nëpër koleksionet private në Angli dhe vende të tjera.

Ndërsa peizazhi i plotë i Butrintit u realizua dy vjet më pas nga Poer Beresford (1831-1906). Në albumin Pamje në Shqipërinë e Jugut (Scenes in Southern Albania, London, 1855), Butrinti paraqitet në një këndvështrim shumë më të gjerë, ndoshta më i gjeri i parë deri sot. Figurat në planin e parë të rrugicës midis gjelbërimit, ndërtimet e hershme buzë kanalit dhe liqenit që zënë pjesën qendrore, si dhe kodrat e malet që shtrihen deri në horizont, në litografinë Butrint 1855 soditen me qetësi, nën qiellin e lartë me pak re të bardha, ku shquhen madje edhe zogjtë që fluturojnë. Është një nga peizazhet-tablo plot dritë, ku ndihet atmosfera e ngrohtë dhe lirizmi i një dite të bukur pranverore.

Nga një tjetër këndvështrim e jep Butrintin piktori Felix Ziem (1821-1911). Në verën e vitit 1857, me palitrën e ngjyrave në krah, ai u ngjit në kodrat pranë qytetit antik dhe, me intuitën e artistit, gjeti këndvështrimin më piktorik nga mund të jepej panorama e plotë e qytetit antik dhe e mjedisit përreth. Duke vendosur në mes të kuadratit kodrën me kështjellën veneciane, i gjithë horizonti në tablo hapet në formë ovale. Sipërfaqja e ujit, si edhe siluetat e maleve që ngrihen deri lart, krijojnë dy aureola që zmadhohen njëra pas tjetrës, duke i dhënë një shtrirje të madhe gjithë peizazhit.

Tabloja e vetme me ngjyra vaji që njihet deri më tani për Butrintin është realizuar nga piktori Edward Lear (1812-1888). Gjatë udhëtimit të vitit 1848, kur realizoi mbi njëqind vizatime, akuarele dhe litografi nga Elbasani, Tirana, Kruja, Shkodra, Durrësi, Kavaja, Berati, Vlora, Himara, Tepelena dhe Gjirokastra, botoi edhe librin me ditarët e atij udhëtimi, të ilustruar me 12 litografi (Journals of a Landscape Painter in Albania, London, 1851). Për Butrintin nuk ka asnjë vizatim apo akuarel. Gjatë udhëtimit të parë piktori nuk kaloi nga rruga pranë qytetit antik. As Sarandën nuk e vizitoi. Por nuk i harroi. Në një letër dërguar William Martin Leake më 22 shkurt të vitit 1856, Lear i shkruan se “në malet e larta pranë Sarandës nuk ka dëborë, vetëm vargmalet më të largëta janë krejtësisht të bardha, unë dëshiroj të zbres edhe një herë atje, të vizatoj shkëmbinjtë e mëdhenj të Filátit dhe të shoh Butrintin”³. Një vit më pas udhëtimin e dytë drejt Shqipërisë e filloi pikërisht nga Butrinti. Mëngjesin e 2 prillit të vitit 1857 u nis me varkë nga Korfuzi. Zbriti në Ksamil, pranë Butrintit dhe filloi menjëherë pikturimet. Nga Burtinti vazhdoi turneun për në Delvinë, Janinë, Konicë, Përmet, Këlcyrë, Tepelenë dhe e mbylli me Sarandën më 22 prill të vitit 1857. Siç shkruan në letrën dërguar motrës Ana, “asnjëherë nuk kishte qenë me kaq fat sesa në atë turne trejavor”. Ishte mot i mirë për të pikturuar në natyrë. Gjatë udhëtimit nëpër trevat e Jugut Lear vizatoi disa monumente që sot nuk ekzistojnë, si ura me harqe në Përmet, fontana me gurë të gdhendur nën rrepat madhështorë të Tepelenës, si dhe muri i lartë i kalasë së Sarandës me 12 kullat mbrojtëse. Sipas shënimeve të Lear-it, veprën e fundit nga udhëtimi i dytë nëpër Shqipëri e krijoi në Sarandë, më 22 prill të vitit 1857, ora 11 paradite. Akuareli  Santa Quaranta, 22 April 1857 tani ruhet në Muzeun Ashmolean në Oksford. Midis krijimeve më të rëndësishme nga ky udhëtim mbeten vizatimet dhe akuarelet nga Butrinti. Aty paraqitet për herë të parë i plotë muri rrethues si dhe pamja nga lart e qytetit. Mbi bazën e vizatimeve të vitit 1857 Lear krijoi pikturën me ngjyra vaji për Butrintin. Krahas tablove Mali i Tomorrit dhe Bregdeti i Shqipërisë, Butrinto, Albania është një prej tri veprave më të rëndësishme me temë shqiptare të këtij autori. Prej shumë vitesh kjo pikturë, e realizuar në vitin 1861, qëndron vazhdimisht e ekspozuar në Galerinë e Arteve të Universitetit Yale në Amerikë.

Veprat për Butrintin vazhdojnë në gjini dhe teknika të ndryshme të artit. Sipas shënimit në parathënien e albumit të tij Lundrim në Mesdhe (A Cruise in the Mediterranean, London, 1859), piktori irlandez Smith O’Hara tregon se një grup prej katër burrash, ndoshta të katërt irlandezë, vendosën të udhëtojnë në Mesdhe për të shijuar diellin e ngrohtë dhe për të gjuajtur. Me vizatimet që realizoi nga Butrinti dhe Vlora, O’Hara na jep pamje reale të gjysmës së dytë të shekullit XIX. Skenat nga gjuetia në Butrint, si dhe dy pamjet me anije gjatë udhëtimit nga Butrinti në Vlorë, janë krijimet më të bukura nga ai cikël.

Krijimet e vitit 1860 nga Giuseppe Gatteri (1829-1884) na rikthejnë përsëri në ngjarjet historike. Midis 150 grafikave që realizoi për të ilustruar librin Historia e Venecias (Editore Grimaldo, Venezia, 1860) dy prej tyre pasqyrojnë ngjarjet e zhvilluara në trojet shqiptare. Në atë cikël përfshihet beteja e vitit 1478 në kalanë e Shkodrës (I Turchi respinti da Scutari) dhe skena nga luftimet e venecianëve në Butrint kundër flotës së Robert Guiskarit (Vittoria de’ Veneziani a Butrinto contro la flotta di Roberto Guiscardo). Të dyja grafikat u realizuan edhe në teknikën e akuafortes dhe u printuan në fletë të veçanta.

Shkrimtari dhe piktori anglez Ernest Gambier Parry (1853-1936), në librin ku përshkruan udhëtimet e tij me jaht (Sketches of a Yachitng Cruise, London, 1889), tregon se në Shqipëri ishte futur gjatë kohës që ndodhej në ishullin e Korfuzit. Në krye të kapitullit IV, me titull Corfu and Albania, të cilin e fillon me vargjet e Bajronit “Të rreptë bijt e shqipes…”, ka vendosur edhe vizatimet që bëri nëpër trojet shqiptare. Peizazhi me liqenin e Butrintit është ndër krijimet e para. Autori e quan kënetë (Butrinto marsh), por ndërkohë pjesën më të madhe të peizazhit e zënë kodrat dhe malet që ngrihen njëri pas tjetrit, çka të jep mbresën e dallgëve që sikur shtyhen deri në thellësi. Origjinaliteti i kësaj vepre dallohet nga kalimet e buta të toneve gri të lehta në nuancat gri drejt së zezës, prej të cilave kuptohet se riprodhimi bardhezi në faqen e librit është bërë sipas stampimit nga ngjyrat akuarel.

Giuseppe Gatteri, Venecianët duke luftuar në Butrint kundër flotës së Robert Guiskarit, aquaforte, Venezia, 1860

* * *

Në dhjetëvjeçarin e tretë të shekullit XX, kur nga gërmimet arkeologjike nën drejtimin e Luigi Ugolini-t filloi të dalë në dritë qyteti antik me shtresëzimin e disa kulturave: të antikitetit grek e romak, mesjetës, bizantit dhe venecianëve, vizatimet dhe akuarelet e piktorëve ishin si kronikat e para artistike për zbulimet e mëdha në Butrint, për statujat, baptiserin me mozaikun e madh, teatrin dhe shumë objekte të tjera. Piktori Igino Epicoco (1905-1966), si pjesëtar i grupit të arkeologëve, solli vizatimet dhe akuarelet e para me motive nga zbulimet arkeologjike. I joshur nga bukuria e statujave të artit antik u nis nga Tirana për të vizatuar midis shkallareve të teatrit, mozaikëve dhe zbulimeve të tjera arkeologjike edhe piktori tjetër italian Adelmo Manna. Nga ajo periudhë ruhen në fondin e Galerisë Kombëtare të Arteve në Tiranë, si dhe në koleksione private shumë fletë grafike me imazhet që ai krijoi në Butrint. Ndërsa akuareli Butrinti i piktorit Luigi Piffero (1907-1978), realizuar në pranverën e vitit 1940, u stampua si kartolinë me ngjyra nga Enti i Turizmit në Romë. Me akuarelet e Piffero-s u botua një album i veçantë ku përfshihet edhe peizazhi nga Butrinti.

Smith O’Hara, Kështjella në Butrint, vizatim i vitit 1859

Krijimet e kësaj periudhe mbyllen me peizazhet e vitit 1943 të piktorit Umberto Marchetti. Me imazhet nga Butrinti përfundon edhe krijimtaria e këtij piktori, i cili po atë vit u nda nga jeta. Është rasti i parë dhe ndoshta i vetmi deri tani që një artist i huaj ndërron jetë duke pikturuar nëpër Shqipëri. Disa ditë më pas, veprat e Marchetti-t u ekspozuan për vizitorët e kryeqytetit. Në njoftimin për ekspozitën thuhej se “në sallën e kinemasë Kosova do të çelet një ekspozitë me veprat e piktorit, të ndjerit Umberto Marchetti, i cili vdiq para pak kohe në spitalin e Tiranës, mbas një qëndrimi prej më shumë se tre vjetësh në Shqipëri”.⁴ U paraqitën njëzet e pesë tablo dhe katër vizatime. Shtatë peizazhe në këtë ekspozitë ishin nga Butrinti. Siç duket, piktori ka qenë i pasionuar pas zbulimeve arkeologjike.

Në ekspozitat e artistëve shqiptarë kanë munguar tablotë nga Butrinti, por nëpër studiot e piktorëve gjenden skica, vizatime dhe akuarele të krijuara gjatë praktikave studimore me studentët dhe pedagogët e arteve, si dhe gjatë pikturimeve të tjera. Vetëm në studion e piktorit Vangjel Gjikondi ruhen mbi njëzet akuarele nga viti 1980. Vitet e fundit janë realizuar peizazhe me ngjyra vaji nga Pashk Përvathi, Zhaneta Kadillari, Agim Kadillari dhe autorë të tjerë.

Pas viteve `90 të shekullit të kaluar u shtuan më shumë edhe veprat e artistëve të huaj. Pjesë e këtij koleksioni të ri janë peizazhet, grafikat dhe akuarelet nga Alvares Derek, Timothy Holmes, Karina Kempe, Marianna Maslova dhe autorë të tjerë nga vende të ndryshme që kanë pikturuar në Butrint.

Me gjithë këto vepra, të krijuara në rrjedhat e kohës dje dhe sot, mund të realizohet një album i veçantë, i cili do të dëshmonte jo vetëm diçka të hershme e kureshtare, ardhur nga bota antike, por edhe shumëllojshmërinë e perceptimeve artistike mbi këtë qytet antik mbushur me histori, ndërtuar midis bukurive të natyrës, relievit të veçantë e piktorik, pranisë së liqenit, detit dhe gjelbërimit të përhershëm. Imazhet e shumëllojshme artistike do ta bëjnë më të pasur arkivin shqiptar të Butrintit si dhe Arkivin Arkeologjik të Butrintit në Waddesdon Manor, Buckinghamshire në Angli, që drejtohet nga Emily Rothschild, drejtore e Fondacioni Rothschild.

Poer Beresford, Butrinti, litografi e vitit 1853, koleksion privat, Angli

_____________

1.      Ugolini, L.: Butrinti, f. 69, sipas përkthimit nga Z. Simoni.

2.      Virgjili, Eneida, pjesa III, sipas përkthimit nga R. Kadia, Tiranë, 1987.

3.      Hodges, R., Eternal Butrint, f. ix, 34, 58, 139, 162, General Penne UK, London, 2006.

4.      Edward Lear, Selected Letters, Edited by Vivien Noakes, f. 89-98, 145, Oxford, 1990.

5.      Ekspozita e pikturës me veprat e të ndjerit U. Marchetti, gazeta Bashkimi i Kombit, f. 3, Tiranë, 12 dhjetor 1943.

Botuar më parë në “ExLibris”