Nga Geron Kamberi

MONTMARTRE – LAGJA E FAMSHME ARTISTËVE BOHEMË NË PARIS

Përvec shumë monumenteve tashmë të njohura që viziton në Paris , vizita në lagjen e artistëve të Montmartre të dërgon në një pjesë të vecantë të kryeqytetit francez ku sheh një lidhje mes artit e besimit ashtu sikurse te dyja u flasin shpirtit njerëzor në forma të ndryshme.

Kur ecën në rrugët e ngushta të Montmartre , pamja që të ofron kjo kodër mbi Parisin të bën të kuptosh se në këtë qytet arti ka qenë gjithmonë një formë superiore e jetës pariziene , e cila ka qëndruar mbi të gjithë gjërat e tjera….

ETIMOLOGJIA E EMRIT: MALI I MARTIRËVRE

Megjithëse emri i lagjes së famshme Montmartre në Paris është i lidhur me jetën e artistëve bohemë të Francë në të vërtetë etimologjia e tij lidhet me një histori të martirizimit për shkak të bësimit . Në një libër të emërtuar Mrekullitë e Shën Denisit ( Saint-Denis( shkruar para vitit 885 nga Hilduin, abati i Manastirit të Shën Denist i cili tregonte sesi Shën Denisit, iu pre koka në majë të kodrës në vitin 250 pas Krishtit. me urdhër të prefektit romak Fescennius Sisinius për predikimin e besimit të krishterë te banorët galo-romakë të Lutetisë.

Sipas rrëfimeve të Hilduin, Denisi e mori kokën e tij dhe e çoi deri në Burimin e Shën Denisit më pas zbriti shpatin verior të kodrës, ku vdiq. Hilduin shkroi se një kishë u ndërtua në këtë vend i quajtur më parë Mali i Marsit (Mont de Mars) dhe më pas ndryshoi duke u quajtur Mali i Martirëve( Mont des Martyrs) me emërtimin që hyri në histori si Montmartre.

MONTMARTRE, SI VEND I KISHAVE E BESIMIT

Montmartre është i vendosur një kodër e madhe në atë që njihet si Rrethi i 18-të (XVIIIe arrondissement) nga 20 të tilla në të cilat është ndarë kryeqyteti francez dhe zona emërtohet si Butte Montmartre. Lartësia e kësaj kodre prej 130 m te lartë i ka dhënë emrin gjithë kësaj zone në pjesën e Bregut të Djathtë të Lumit të Senës në kryeqytetin francez.

Montmartre është i njohur kryesisht për historinë e tij si një lagje artistitësh , për Bazilikën me kube të bardhë të Sacré-Cœur(Zemra e Shenjtë) në majë të kodrës dhe si një zonë klubesh nate. Sarkofagët merovingianë dhe kapitelet e kolonave që datojnë nga shekulli i 7-të tregojnë se në majën e majës së Montmartrit, ekzistonte një kishë që nga shekulli i 6-të. kushtuar Shën Pjetrit, Një kishë e hershme, “Sanctum Martrium”, ose “Kapela e Martirëve”, u ndërtua në të njëjtin vend në shekullin e 9-të, për të shënuar vendndodhjen tradicionale në anën jugore të kodrës, ku besohej se Shenjti mbrojtës i Parisit , Shën Denisit(Saint Denis), iu pre koka, së bashku me priftin Eleuthere dhe Diacre Rustique. Në shekullin e IX kisha u bë një ndalesë për pelegrinët që shkonin në Bazilikën e Shën DenisitKisha tjetër në kodër, Ndërkohë në vijim Shën Pjetri i Montmartre(Saint Pierre de Montmartre), e ndërtuar në 1147, ishte kisha e Abacisë prestigjioze të Montmartre duke u bërë kisha e dytë më e vjetër që ka mbijetuar në Paris, pas Abacisë së Saint-Germain-des-Pres.

Ajo është një nga dy kishat kryesore në Montmartre, ndërsa tjetra është Bazilika e famshme Zemra e Shenjtë (Sacré-Cœur) e shekullit të 19-të, që ndodhet pikërisht sipër saj. Abacia Shën Pjetri i Montmartre ( Abbey Saint-Pierre de Montmartre,) që filloi të ndërtohet në vitin 1133, ishte kisha e Abacisë prestigjioze Montmartre, e shkatërruar në Revolucionin Francez.

Në këtë vend më 15 Gusht 1534, Shën Injacia i Loyola, Shën Françesku Xavier dhe pesë besimtarë të tjerë u betuan në Varrin e Shën Denisit(Martyrium of Saint Denis, 11 Rue Yvonne Le Tac) duke hedhur hapin e parë për krijimin eUrdhrit të Jezuitëve. Ndërkohë një nga monumentet më të rëndësishme religjioze në Montmartre është Bazilika e Zemrës së Shenjtë (Basilique de Sacré Cœur de Montmartre) që i kushtohet Zemrës së Shenjtë të Jezusit dhe ndodhet në majën e kodrës së Montmartrit. Nga kupola e saj dyqind metra mbi lumin Seine, bazilika të ofron një pamje ku shihet i gjithë qyteti i Parisit dhe periferitë e tij. Për këtë arsye ky monument është sot destinacioni i dytë turistik më popullor në kryeqytet pas Kullës Eifel. Propozimi i parë për ndërtimin e kësaj Bazilike u bë nga Felix Fournier(03.05.1803-09.06.1877), arqipeshkvi i i Nantes, në vitin 1870 .Ideja ishte e lidhur me disfatën e Francës dhe kapjen e Napoleonit III-Louis Bonapartit(20.04.1808-09.01.1873) në Betejën e Sedanit(01-02 Shtator 1870) gjatë Luftës Franko-Prusiane(19.07.1870-28.01.1871).

Fournier ia atribuoi humbjen e Francës në këtë luftë rënies morale të vendit që nga Revolucioni Francez dhe për këtë arsye propozoi të ndërtohej një kishë e re pariziane kushtuar Zemrës së Shenjtë të Jezu Krishtit. Periudha kur u bë propozimi ishte para shpërthimit të trazirave që cuan në krijimin e Komunës së Parisit(18.03.1871-28.05.1871). Por duke qenë se Bazilika u ndërtua në pikën më të lartë të qytetit, me pamje nga vendi ku shpërtheu revolta që coi në krijimin e Komunës së Parisit shpesh ka ngjallur diskutume mes politikanëve të së majtës franceze, për të cilët ajo simbolizonte shtypjen e komunarëve dhe politikën reaksionare të Republikës së Tretë Franceze (04.09.1870-10.07.1940.Bazilika u projektua nga arkitekti francez Paul Abadie(09.11.1812-03.08.1884) dhe projekti i saj me një stil neo-bizantin-romanesk u zgjodh midis 77 propozimeve që u paraqitën për ndërtimin e kësaj bazilike. Ndërtimi filloi në vitin 1875 dhe vazhdoi për 40 vjet nën drejtimin e 5 arkitektëve të ndryshëm. Bazilika përfundoi së ndërtuari në vitin 1914 dhe u shenjtërua zyrtarisht në 1919 pas Luftës së Parë Botërore.

Bazilika Sacré-Cœur ka filluar ta zhvillojë meshën e përhershme të Eukaristisë së Shenjtë që nga viti 1885 dhe vendi është i lidhur tradicionalisht me martirizimin e Shën Denisit, shenjtorit mbrojtës i Parisit.Afër fundit të shekullit të 19-të dhe në fillim të shekullit të 20-të, gjatë periudhës së Belle Époque, shumë artistë jetuan, punuan ose kishin studio brenda ose përreth lagjes sMontmartrit, duke përfshirë piktorë të njohur si piktori italian i Shkollë së Parisit Amedeo Modigliani(12.07.1884-24.01.1920), themeluesin e impresionizmit piktorin francez Claude Monet(14.11.1840-05.12.1926), piktorin impresionist francez Pierre-Auguste Renoir(25.02.1841-03.12.1819), piktorin impresionist francez Edgar Degas(19.07.1834-27.09.1917), piktorin post-impresionist francez e te Artit te Ri(Art Nouveau) Henri de Toulouse-Lautrec(24.11.1864-09.09.1901), piktoren post impresioniste e simboliste franceze Suzanne Valadon(23.09.1865-07.04.1938), piktorin hollandez te artit modern abstrakt Piet Mondrian(07.03.1872-01.12.1944), piktorin kubist e surrealist spanjoll Pablo Picasso(25.10.1881-08.04.1973), piktorin impresionist e post impresionist franko -danez Camille Pissarro(10.07.1830-13.11.1903) dhe piktorin e njohur postimpresionist hollandez Vincent van Gogh(30.03.1853-29.07.1890). Montmartre është gjithashtu mjedisi ku janë xhiruar disa nga filmat më të njohur.

Cdokush mund të mbërrijë në këtë lagje të njohur te Parisit me metro përmes stacioneve të linjës 2 në Barbès-Rochechouart, Anvers, Pigalle dhe Blanche, stacionet e linjës 4 në Château Rouge dhe Barbès-Rochechouart, si dhe stacionet e linjës 12 në Pigalle, Abbesses, Lamarck-Caulainco Jules Joffrin. Në këtë vend mund të përdoret gjithashtu edhe Teleferiku i Montmartre(Montmartre Funicular). Distrikti historik i Montmartre përmban 60 ha dhe kufizohet në Veri me Rue Caulaincourt dhe Rue Custine , në Lindje me Rue de Clignancourt ndërsa në Jug me Bulevardin de Clichy e Bulevardin de Rochechouart.

EPOKA E BUKUR APO BELLE ÉPOQUE QË E SHNDËRROI MONTAMARTRE NË QYTET TË ARTIT

Në historinë botërore periudha e 1872-1914 është njohur tashmë me emërtimin e Belle Époque ( Epoka e Bukur) si një periudhë ku për gati 50 vjet mbizotëroi paqja në Europv u nuk u zhvilluan luftra të mëdha. Në këtw periudhë shumë artistë francezw e të huaj jetuan dhe punuan në Montmartre, ku qiratë ishin të ulëta dhe atmosfera e këndshme. Piktori impressionist francez Pierre-Auguste Renoir (25.02.1841-03.12.1919) mori me qira një hapësirë në 12 Rue Cortot në vitin 1876 për të pikturuar veprat e tij tw njohura vecanërisht atë që njihet si Vallëzim në Mullirin La Galete(Bal du Moulin de La Galette) dhe ky vend sot eshte nje restorant i njohur.

Nga ana tjetër edhe piktori francez i Shkollës së Parisit Maurice Utrillo(26.12.1883-05.12.1955)- jetoi në të njëjtën adresë nga 1906 deri në 1914 ndërkohë që piktori francez i stilit Fauvist Raoul Dufy(03.06.1877-23.03.1953) mori një atelie atje nga viti 1901 deri në 1911. Ndërtesa ku ata kanë qëndruar tani është Muzeu i Montmartrit ( Musée de Montmartre.).Ndersa piktori kubist e surrealist spanjoll Pablo Picasso(25.10.1881-08.04.1973) ,piktori italian i Shkollës së Parisit Amedeo Modigliani (12.07.1884-24.01.19120) dhe artistë të tjerë jetuan dhe punuan në një ndërtesë të quajtur Le Bateau-Lavoir gjatë viteve 1904–1909.Në këtë ndërtesë Picasso pikturoi një nga kryeveprat e tij më të rëndësishme, Zonjushat e Avinjonit ( Les Demoiselles d’Avigno).

Ndërkohë disa kompozitorë, duke përfshirë kompozitorin francez Erik Satie(17.05.1866-01.07.19125) , jetuan në këtë lagje. Shumica e artistëve që u larguan nga vendet e tyre pas shpërthimit të Luftës së Parë Botërore(27.07.1914-11.11.1918), shkuan në lagjen Montparnasse.

Në këtë drejtim u formuan shoqata artistësh si Les Nabis dhe Incohérents dhe individë duke përfshirë piktorin hollandez post-impresionist Vincent van Gogh(30.03.1853-29.07.1890) , piktorin e grafistin francez te Ar-Deco Pierre Brissaud,(23.12.1885-17.10.1964) shkrimtarin simbolist francez e themeluesin e levizjes dadaiste Alfred Jarry(08.09.1873-01.11.1907), piktorin abstrakt e kubist francez Jacques Villon (31.07.1875-09.06.1963), skulptorin kubist francez Raymond Duchamp-Villon(05.11.1876-12.10.1918), piktorin modernist francez Henri Matisse(31.12.1869-03.11.1954), piktorin francez Fauvist André Derain(10.06.1880-08.09.1954), piktoren simboliste e post impresioniste franceze Suzanne Valadon(23.09.1865-07.04.1938), piktorin impresionist Edgar Degas(19.07.1834-27.09.1917), piktorin e Art Nouvau franko-zvicerian Théophile Steinlen(10.11.1859-13.12.1923) dhe emigrantë afrikano-amerikanë si poeti e dramaturgu amerikan , themelues i asaj qw njihet si levizja e Rilindjes se Harlemit Langston Hughes(01.02.1901-22.05.1967) punuan në Montmartre dhe morën një pjesë të frymëzimit të tyre nga kjo lagje e famshme.

I fundit nga artistët bohem të Montmartrit ishte piktori e grafisti franncez Gen Paul (12.07.1895–30.07.1975), i lindur në Montmartre dhe mik i Utrillos. Litografitë ekspresioniste kaligrafike të Palit qe ndonjëherë përkujtonin vetë Montmartrin piktoresk, i detyrohen shumë piktorit dekorativ francez te Levizjes Faauviste Raoul Dufy(03.06.1877-23.03.1953).

Ndër vendet e fundit të grumbullimit bohem të lagjes se Montmartre ishte R-26, një sallon artistik i frekuentuar nga kengetarja e balerina franko-amerikane Josephine Baker(03.06.1906-12.04.1975), arkitektin e designer franko-zvicerian Le Corbusier (06.10.1867-27.08.1965) dhe kitaristi franko belg i muzikes jazz Jean(Django) Reinhardt(23.01.1910-16.05.1953). Emri i lagjes se Montmartre u përkujtua nga Reinhardt në melodinë e tij të vitit 1947 “R. vingt-six”. Ne Montmartre ekziston edhr një vresht i vogël në Rue Saint-Vincent, i cili vazhdon traditën e prodhimit të verës në Île de France, qe prodhon rreth 500 litra verë në vit. Nje objekt me rendesi ne kete lagjer Musée de Montmartre është në shtëpinë ku jetuan dhe punuan piktorët nene e bir Maurice Utrillo dhe Suzanne Valadon në studiot e katit të dytë. Shtëpia ishte banesa e parë e Pierre-Auguste Renoir në Montmartre.

Shumë personalitete të tjera lëvizën nëpër keto ambiente te kesaj shtepie te vecante. Godian në kopshtin e pasen te kesaj ndertese është hoteli më i vjetër në Montmartre dhe një nga pronarët e parë të tij ishte Claude de la Rose- (23.09.1640-31.10,1686), një aktor i shekullit të 17-të i njohur si Rosimond, i cili e bleu atë në vitin 1680. Claude de la Rose ishte aktori që zëvendësoi Molierin dhe ashtu si paraardhësi i tij, vdiq në skenë. Aty pranë, ditë e natë, turistët vizitojnë pamje të tilla si Place du Tertre dhe kabarenë Du Lapin Agile, ku kanë punuar e janë mbledhur shume artistët Shumë artistë të njohur, si piktori dhe skulptori Edgar Degas dhe regjisori i filmit François Truffaut(06.02.1932-21.10.1984), janë varrosur në varrezat e famshme të Montamartre si Cimetière de Montmartre dhe Cimetière Saint-Vincent.

Pranë Place du Tertre eshte muzeu i piktorit surrealist frannce Salvador Dali qe njihet si Espace Dalí ku jane ekspozuar 300 vepra te tij p Montmartre është një lagje me historik dhe bashkia e Parisit e përcaktuar zyrtarisht me zhvillim të kufizuar per te mos lejuar aty ndertime te tjera ne nmenyre për të ruajtur karakterin e tij historik. Një nga elementet e njohur te Montmartre eshte edhe hekurudha e pjerrët apo Teleferiku I Montamartre ( Funiculaire de Montmartre ) që menaxhohet nga kompania RATP, e cilal te lejon ngjitet në kodër nga jugu, ndërsa autobusi i Montmartre vjen përreth kodrën.Tatëpjetë në jugperëndim te Montmarte shtrihet është distrikti apo lagjia me drita të kuqe e Pigalle që sot është një zonë e njohur gjerësisht për një shumëllojshmëri të gjerë dyqanesh të specializuara për instrumentat e muzikës rock ku ka edhe disa salla koncertesh, të cilat përdoren për muzikë rock.

MONTMARTRE NË MONUMENTE, KËNGË DHE FILMA

Në Montmartre një nga monument e famshme është Muri i Dashurisë ku shkruhet në 250 gjuhë fjala “Të dua” e realizuar nga kaligrafisti Fédéric Baron dhe artistja Claire Kito . Lagja e njohur e Montmartre u bë e famshme përmes këngës “La Bohème”, një këngë e vitit 1965 nga kantautori i njohur francze Charles Aznavour, ku një piktor kujton vitet e tij të rinisë në një Montmartre që, për të, ka pushuar së ekzistuari: “Unë nuk njoh më / as muret, as rrugët / që kishin pashë rininë time/Në majë të një shkalle/Kërkoj studion time/nga e cila asgjë nuk mbijeton/Në dekorin e ri/Montmartre duket e trishtuar/Dhe jargavanët kanë vdekur’ , ishin ditët e fundit të Montmartrit si një vend i aktivitetit bohem.

Nga ana tjeter komedia e njohur muzikore franceze French Cancan (1954), me aktorin e njohur francez Jean Gabin(17.05.1904-15.11.1976) dhe aktorin me origjine meksikane María Félix( 08.4.1912-08.04.2002), zhvillohet në Montmartre dhe tregon historinë e Moulin Rouge dhe shpikjen e kërcimit të famshëm të kabaresë Cancan . Filmi u realizua nga regjisori, Jean Renoir, qw ishte djali i piktorit te famshem francez Pierre-Auguste Renoir, qe kishte jetuar ne Montmartre.

CHARLES AZNAVOUR (22 .05 1924 – 01 .10 2018) që u bë u famshëm për këngën hit La Boheme që përkujton Montmartre ishte një këngëtar francez me origjinë armene, i njohur për zërin e tij të vecante .Ai realizoi një karrierë gati 70 vjecare si kompozitor, këngëtar dhe regjistroi më shumë se 1200 këngë të interpretuara në 9 gjuhë. Për më tepër, ai shkroi ose shkroi më shumë se 1000 këngë për veten dhe të tjerët. Aznavour konsiderohet si një nga kantautorët më të mëdhenj të të gjitha kohërave dhe një ikonë e kulturës pop të shekullit të 20-të.